როგორ ხდებიან
თეატრები ლიდერები
არ ვიცი როგორ
ანგარიშობენ, რას თვლიან, რამდენად ძლიერნი არიან მესამე კლასის არითმეტიკაში, როგორ
გამოყავთ რეიტინგები ნაცნობობით, მაგრამ ჩემთვის
ცხადია, რომ დღეს საქართველოს სახელმწიფო თეატრებს შორის მუსიკისა და დრამის
თეატრი ლიდერია
შემოქმედებით პროცესში.
ლიდერობას ობიექტური ფაქტორები განაპირობებს, კერძოდ:
-
მრავალფეროვნება;
-
ხარისხი;
-
ნიჭიერება (მოდურად კრეატიულობა).
არ ვიცი რას წყვეტენ საეჭვო შემადგენლობის კომისიები,
მაგრამ ჩემთვის ცხადია, რომ მუსიკისა და დრამის თეატრი, რომელიც ორიენტირებულია ხარისხიან
დრამატურგიაზე, ახალგაზრდა ნიჭიერ რეჟისორებზე და თავად ხელმძღვანელის დავით დოიაშვილის
შემოქმედებაზე და სურვილზე გვესაუბროს ხელოვნების ენით, ცვალოს ფორმები, იფიქროს შერეული
ხერხებით, ოსტატურად ამუშაოს მსახიობები განაპირობებს იმას, რომ დღეს ეს თეატრი ინარჩუნებს
ლიდერის პოზიციებს - წამყვანი სასცენო აზროვნების სარბიელზე, რამაც დღევანდელმა საღამომაც
დამარწმუნა (19 ნოემბერი) ”ბალიშის კაცუნას” ხილვის შემდეგ.
ბოლო წლებში ჩემთვის სეზონის საუკეთესო სპექტაკლებს
შორისაა მიყოლებით: ”ზაფხულის ღამის სიზმარი”, ”მედეა”, ”ფსკერზე” და ახლა უკვე ”ბალიშის კაცუნა”.
კრიტიკოსობა თუ
ანალიტიკოსობა
სანამ კრიტიკოსთა არმია კამათობს XIX საუკუნის ღირებულებებით,
თეატრი იმდენად შეიცვალა, რომ მათი განსაზღვრებები და ინსტრუმენტების არსენალი (იმის
მოყოლისა, რასაც ჩვენ ვხედავთ ან ვერ მოყოლისა, რაც დაწერილია პიესაში), მოძველებული შედარებების ნუსხა ისტორიული ნაფტალინის სურნელს
ვერ ცდება. კამათი იმაზე თუ რას ყვები, ეროვნულ დრამატურგიაზე, მეტყველების პრობლემებზე
(რაღაც უფრო სერიოზულის ვერ დანახვაზე მეტყველებს) და ა.შ. პროფესიონალიზმს აქვეითებს
და ”სოფლის კლუბის” დისკუსიებში გადადის, სადაც ”სამოყვარულო” ხელოვნებაზე დავობენ.
დღეს თეატრმცოდნეობა აღარაა ”კრიტიკოსობა”, ”გაკრიტიკება”
საკუთარი ადგილის დამკვიდრება სხვისი ლანძღვით,
ანდა ქება გამორჩენისთვის ან გარიგებისთვის. ეს კომუნისტური (ან ზოგადად უტილიტარული
საზოგადოების) მიდგომებია, ისტორიის სანაგვიდან ამოჩხრეკილი მაკულატურა.
თეატრმცოდნე დღეს კულტურული პროცესების ანალიტიკოსია:
პროცესების კანონზომიერებათა მაძიებელი, ახლებური
ხედვით. საჭიროა ჭუჭრუტანის მიღმა კარის გაღება,
გარეთ გახედვა და საერთო ხედვის დანერგვა. ნარატიული კრიტიკა ისტორიაა, უაზრო შეფასებები
კი სიცარიელის შეგრძნებას ტოვებენ ამ წუთში და უკვალოდ ქრებიან ისტორიაში.მარტინ მაკდონა (პირადად მე მაკდონაჰს ვარჩევდი)
როგორც ჩემთვისაა ცნობილი მაკდონას დრამატურგია პირველადაა წარმოდგენილი ქართულ
სცენაზე. მაკდონა ავტორია რომელიც ცნობილია,
როგორც დრამატურგი, კინო რეჟისორი, პროდიუსერი, ტონისა და ოსკარის პრემიების მფლობელი.
იგი ის ცოცხალი დრამატურგია რომლის ფესტივალებსაც ატარებენ. მისი დრამატურგია ძალიან
ჰგავს კინო ნარატივს, გვთავაზობს სიტუაციათა სწრაფ ცვლას, დეტექტივურ განვითარებას,
ჩახლართულ ინტრიგას. იგი წარმოშობით ირლანდიელია, ბრიტანეთის მოქალაქეა და ბრიტანული
ხელწერითაც გამოირჩევა. პიესა ”ბალიშის კაცუნა”
( Pillow men) 2003 წელსაა დაწერილი.
ბალიშის კაცუნა
თეატრის გადაწყვეტილება, რომ ეს წარმოდგენა 18.00 სთ-ზე
დაეწყოთ სწორია. თეატრი ზრუნავს მაყურებელზე
და არა მხოლოდ თავის ამბიციებზე, რომ სამნახევარსაათიანი წარმოდგენა გაჩვენოს, და შენც
არ დაგტოვოს ღამის თევით თეატრის შენობაში.
სპექტაკლის რამოდენიმე კომპონენტი საჭიროებს განსაკუთრებული
ყურადღების გამახვილებას: სცენოგრაფია, მულტიმედია,
მუსიკალური გაფორმება და მსახიობთა შესრულება, რასაკვირველია რეჟისორის სრული ორკესტრირებით.
ავტორის ნარატივი დოიაშვილის რეჟისორული გადაწყვეტით,პარალელური
ვიზუალური მულტიმედიური რიგით, ვოკალური და
ფიზიკური თეატრის ხერხების ჩანართებით ხორციელდება; დახვეწილი ეროტიულობა, მინიშნებები
სექსუალურ ძალადობაზე და ინცესტი თითქმის პოეტურადაა ნაჩვენები. ობიექტი-საგნები, რომელიც
აუცილებელ კომპონენტად და მეტაფორად იქცევა: ვედროები - ზარებად, კიბე - ლიანდაგად,
წყალი - ცხოვრებად (მეორედ შეუსვლელ სტიქია-ნაკადად); წყალი გვასველებს... გვასველებს... ხან ვშრებით და ხანაც ვკვდებით... წყლის სტიქია ნარატივთან პირდაპირ კავშირშია, მან
უნდა მოგვამზადოს ფინალისთვის, როდესაც გამომძიებელ ტუპოლსკის ქვეცნობიერის ილუსტრაცია
უნდა ვნახოთ, როგორ დაიხრჩობა სათევზაოდ წასული მისი ვაჟი (ყველა ბავშვი - გიგი ქარსელაძე).
ყველა ბავშვი - მწერალ კატერიენის იპოსტასია, ყველა პერსონაჟი, მისი ბავშვობა - უბრალოდ
ყოველი ბავშვი, როგორც შუასაუკუნეების მისტერიებში ყოველი კაცი - იედერმანი. წყლის
სამფლობელოა მთელი სცენა, რომლის მაშინერიაც მას ზედა ფიცარნაგების აწევის შედეგად
აშიშვლებს. ქვიშაზე ვდგევართ - წყალზე ვდგევართ, არამყარი და წარმავალია ყველაფერი,
რაც სცენაზე ოთხი აუზითაა გამოხატული. ოთხივე
სტიქიის ადგილს ამჯერად მხოლოდ წყალი იკავებს. მუსიკალურმა თემამ ყველა დედ-მამამ და ყველა ძმამ, 1998 წელს ლონდონის ლირიკ ჰამერსმიტის თეატრში ნანახი Shockheaded Peter გამახსენა, სადაც The Tiger Lilies მონაწილეობდა ცოცხალი შესრულებით (https://www.youtube.com/watch?v=XYS7-P2Vg1Q). არაჩვეულებრივი სპექტაკლი, რომელმაც 1998 წელს პრემია საუკეთესო რეჟისურაში მიიღო, და მომდევნო წლებშიც (გარდა იმისა რომ არაერთხელ აღადგინეს) ინარჩუნებდა წამყვან პოზიციებს. მთელი სპექტაკლის განმავლობაში სიმღერებით გვიყვებოდნენ საზარელ ისტორიებს (https://www.youtube.com/watch?v=IryK6ZiQEmo), სადაც ურჩი და გაუგონარი ბავშვები სასტიკად ისჯებოდნენ - საშინელებათა ფილმს მოგაგონებდათ, მაგრამ ეს საკმაოდ გონებამახვილურად, თოჯინების თეატრისა და სხვდასხვა შერეული ფორმების გამოყენებით, გროტესკული მაკიაჟითა და მომღერალთა გამომწვევი იმიჯებით, სამსართულიანი სათამაშო სახლის სართულებზე განაწილებული პერსონაჟებით ძალიან სასაცილო იყო. ჩემმა ინგლისელმა მეგობრებმა ამიხსნეს რომ ბრიტალელ ბავშვებს ასეთ მოთხრობებზე ზრდიდნენ და ძალიან მოსწონდათ. სპექტაკლს საფუძვლად ჰოფმანის 1848 წელს გერმანიაში გამოცემული მოთხრობები ედო. ბრიტანეთში უყვართ გოთური რომანები. სწორედ ამიტომ მგონია მაკონა ბრიტანული კულტურული ტრადიციების გამგრძელებელი. მაკონას მთავარი პერსონაჟიც მწერალი კატურიენიც (კახა კინურაშვილი), შეიძლება ითქვას გოთური რომანების გავლენით სასტიკ მოთხრობებს წერს. ასე წარმოადგენენ მას გამომძიებლები ტუპოლსკი (დავით ბეშიტაშვილი) და არიელი (დევი ბიბილეიშვილი). ხანდახან შეიძლება იფიქრო ეს არიელი ”ქარიშხალის” გამოძახილი და მათი დუეტი პროსპერო-არიელის ტანდემი ხომ არ არისო. კატურიენის მოთხრობებში ბავშვები კვდებიან ან კლავენ. გამომძიებლები მას ბავშვების მკვლელობებში ადანაშაულებენ.
ბავშვობის შედეგები
ფსიქოანალიზი ცალსახად აღიარებს და ეძებს მოზრდილთა
პრობლემებში იმ ტრავმებს, რასაც ბავშვობაში ვიძენთ: მშობლების ძალადობა სექსუალური
ან ფიზიკური, გარემოს ძალადაბობა სხვადასხვა ადამიანების სისასტიკის სახით. ამ კუთხით
მაკდონას იდეა დოიაშვილთან იმდენად გაფართოვდა, რომ რეჟისორული ხერხი პარალელური ალუზიების, ქმედებათა რიგის შედეგად,
მთელი ჩვენი ბედკრული ქვეყნის საზოგადოება
თავისი ისტებლიშმენტით ლუსტრირებულიაბოროტი
და კეთილი ”ბალიშის კაცუნებად” - კაცუნების საზოგადოებად.
მაკდონას მთავარი გმირი ნიჭიერი მწერალი წერს თავის
მოთხრობებს, სადაც ბავშვები იღუპებიან, კვდებიან, კლავენ, ასახიჩრებენ. მაგრამ თუ უკეთ
ჩავუღრმავდებით დავინახავთ, რომ ბავშვების დასახიჩრება მშობლების და გარემო მყოფი უფროსების
მიერ ხდება. გარემო ასახიჩრებს ბავშვებს და შემდეგ ეს ბავშვები ასახიჩრებენ უფროსებს,
კლავენ, აბარებენ მოხუცებულთა თავშესაფარებში, ძარცვავენ, ტოვებენ უმწეოდ და ა.შ. ეს
შეკრული წრეა. ყველა-დედა და ყველა მამა იღებს იმას, რასაც დასთესს ყველა შვილთან.
ბრიტანული პიესა საკაცობრიო პრობლემებზეა და შეკრულ
წრეზე საუბრობს, რაც ამ სპექტაკლში ქართულ პრობლემადაც გამოჩნდა - ტრავმირებული ბავშვები
და უფროსები.
მრავალფეროვნება
ხერხებში
დოიაშვილი ოსტატურად იყენებს სხვადასხვა ხერხებს: მულტიმედიის
საშუალებები როგორც მსხვილი ხედების საჩვენებლად,
ასევე მეხსიერების და ცნობიერების სიღრმეებში შესაღწევად, არაცნობიერთან, ანდა ქვეცნობიერთან
დასაკავშირებლად.
მუსიკალური რიგი როგორც ფონოგრამით ასევე ცოცხალი შესრულებით,
ფიზიკური თეატრის ინტერვენციები (ქორეოგრაფი კოტე ფურცელაძე) კლასიკურ ნარატიულ დრამატურგიაში
სრულად იძენს პოსტ დრამატული თეატრისთვის დამახასიათებელ ფორმებს. მუსიკა ზუსტადაა
მორგებული ემოციური სცენების კულმინაციამდე მისაყვანად, რაც წარმოდგენას კიდევ უფრო
აახლოვებს კინოთხრობის ხერხებთან. პერსონაჟები ერთმანეთში იცვლებიან, ერთმანეთის სახეებს
ირგებენ. განსაკუთრებით ”გოგონა იესოს” ისტორიაში, რომელსაც თავად კატურიენიც თავის
საუკეთესო ნაწარმოებად მიიჩნევს. ისტორიის ბოლოს გოგონა, არიელი, ყოველი- შვილი ყველა
ჯვარცმულია, პიეტის მიზანსცენასავით ერთმანეთს გადაისვენებენ მკლავებში. ყველა იესოა,
იესოსავით უარყოფილი, ჯვარზე გაკრული - საზოგადოებისგან მოტყუებული და გარიყული.
რეჟისორის ინტერესი
დოიაშვილის შემოქმედებას თუ გადავხედავთ დავინახავთ, რომ ერთის მხრივ მისი ინტერესი კლასიკური
დრამატურგიისადმი თუ კლასიკოსი ავტორების მიმართ ასევე ცალსახად დაკავშირებულია შემოქმედებითი
პროცესის, შემოქმედებითი ფანტაზიის კვლევასთან.
ჯერ კიდევ აკუტაგავას პირველი რედაქციიდან მოყოლებული მას აინტერესებდა ხელოვანი და
მის მიერ მხატვრული ნაწარმოების შექნის პროცესი. ვინაა ხელოვანი: ფსიქოლოგი, დეტექტივი,
მკვლევარი, მარტოსული და სამყაროს მოქალაქე. მხატვრული პროცესის ნაწილია მისი შეთხზული
პერსონაჟების განსხეულება, სიმბოლოებად და მეტაფორებად ქცევა, სამყაროში საკუთარი ხატებების
გაცოცხლება. არც ეს სპექტალია გამონაკლისი. დოიაშვილის კვლევის ობიექტი აქაც ხელოვანი
და მისი შემოქმედებითი პროცესია. შექმნილი ხელოვნების ავტორის მიერ, მაყურებლამდე, მკითხველამდე მიტანისთვის თავგანწირვა.
სიკვდილი იმისთვის რომ საკუთარ ნაწარმოებებში შეიძინო უკვდავება. კატურიენის თავგანწირვას
საკუთარი შემოქმედების გადარჩენაა, იმედით რომ მან შეიძლება სხვებიც გადაარჩინოს. მოკლა
იმიტომ რომ გაანთავისუფლო...
შესრულება
მონაწილე უმრავლეს მსახიობს წლების განმავობაში ვადევნებ
თვალყურს და სასიამოვნოა მათი შემოქმედებითი დინამიკა, ოსტატობა, როლის ინტერპრეტაცია
და თხრობა მეტყველებით (მრავალფეროვანი, მრავალპლანიანი ინტონაციებით გამდიდრებული),
სხეულით, ემოციით. რაღაც მომენტში სურვილი გიჩნდება, რომ არ დასრულდეს, გაგრძელდეს,
კიდევ უფრო ხანგრძლივად უცქირო მსახიობებს. სპექტაკლმა დამანახა, რომ ისინი მხატვრული
კითხვის ოსტატებადაც ჩამოყალიბდნენ დახვეწილი, სულშიჩამწვდომი მანერებით, სიტყვის შინაარსიის
ზუსტი ემოციური წარმოდგენით. ინსპექტორების დუეტი: ტუპოლსკი (დავით ბეშიტაშვილი) და
არიელი (დევი ბიბილაშვილი) თავდაჯერებული მოძალადე პოლიციელებიდან ბავშვობაში ან ცხოვრებაში
ტრავმირებულ პერსონაჟებად იქცევიან, ეტაპობრივად, ნაბიჯ-ნაბიჯ იცვლებიან, ვარდებიან
ეჭვებში, მაგრამ ეს ცვლილებები დროებითი აღმოჩნდება. ტუპოლსკი იოლად ხდება ჯალათი
- სახელმწიფო მოხელის მოვალეობის შემსრულებელი. მაგრამ სადღაც მათი შიშიც იგრძნობა
- ამ კატურიენმა მათ შესახებ ვევრი გაიგო, თუმცა ისეც შეიძლება წარმოვიდგინოთ, რომ
ახლა ისინი ხდებიან ბალიშის კაცუმენი მის მიმართ, თუნდაც წამიერად - სასხლეტის გამოსაკრავად.
მსახიობურად სრულიად ორგანულად ანვითრებენ და წარმოადგენენ საკუთარ პერსონაჟებს. კინწურაშვილი
- კატურიენი, რომლის უშუალობა, თავისი პერსონაჟის ჩვენებისას (ვიდეო პროექციის მსხვილი ხედებით თუ საერთო ხედებით), ინტონაციის,
მიმიკის და პლასტიკის სინთეზით, პერიოდულად თითქოსდა ტრანსში გადასვლით, დიდ სიზუსტეს
აღწევს. ბუბა გოგორიშვილი (ყველა-დედა), რომლის მომხიბვლელობა - ყველა დედის განვითარებადი
სახე, ხან მზრუნველი და მოსიყვარულე, ცინიკური და კლდემამოსილი, სასტიკი და გაურკვევლი
ფინალურ სცენაში უტყვ ტრაგიზმში გადადის დამრჩხვალი შვილის ძებნის სცენაში. ბეგალიშვილი,
რომელიც ყველა-მამის კარიკატურულ სახეს ქმნის. ყოველი დედა და ყოველი მამა მიუხედავად
ბრიტანული ნაწარმოებისა სრულიად ქართულ ხატებს
ქმნიან. ძმა მიშელი, რეჟისორული სვლაა - მსახიობი ქალის დაკავება - ნანა ბუთხუზი, ემოციური
გარდასახვის დიდ დიაპაზონს ქმნის, განსაკუთრებით მეორე აქტში - ძმების ტრაგიკული დუეტი,
მრავალწუთიანი პაექრობა, დისკუსია, გამოძიება და აღსარება. ბუთხუზი თითქოსდა ავი სულით
შეყრობილი (პოლტერგეისტი) პერსონაჟია. ესაა
დიალოგი წყალში და წყლით, 
სიკვდილი - თავისუფლება
მაკდონა ამ თემას ფრთხილად გვაპარებს. მისი პერსონაჟის
- მწერლისთვის ბავშვების სიკვდილი განთავისუფლებაა, მშობლების მოკვლა სასჯელი და ა.შ.
სიკვდილი-თავისუფლების კონცეფცია რთულია, შეიძლება ითქვას ფილოსოფიური, რწმენითი საკითხი. ბრიტანულ კულტურაში
ჰამლეტის შეკითხვაც ”ყოფნა, არ ყოფნა” სიკვდილის არჩევანთანაა დაკავშირებული, არჩევანთან
რომელმაც შეიძლება შექმნას სიტუაცია, როდესაც
ცხოვრების გარემო ვითარებები გიბიძგებს სიკვდილში ეძიო გამოსავალი. მწერლის მიერ ბავშვების
მკვლელობები ნაწარმოებებში არა ავტორის პათოლოგიური, სადისტური გადახრებია, არამედ მის მიერ ამ ეტაპზე დანახული
ერთადერთი გზა იმ სირთულეებისგან თავდასაცავად რაც ჩვენს გარშემოა. რამდენიც არ უნდა
ვილაპარაკოთ ჩვენც უკვე კაპიტალისტური სასტიკი სამყაროს ნაწილი ვართ, თუმცა იმ სამყაროსი,
სადაც სისასტიკე ყოველთვის არსებობდა.
თეატრი-თეატრში
ეს ხერხი მკრთალად, მაგრამ მაინც სერიოზულად არსებობს
სპექტაკლში. რამოდენიმე ადგილას, მათ შორის ფინალშიც მსახიობები ცდილობენ გაუცხოვდნენ
საკუთარ პერსონაჟებთან. დაგვანახონ თეატრი ცხოვრებაში და ცხოვრება თეატრში. ამ ხერხს
მაკდონა ანვითარებს როდესაც ფინალში მოკლული კატურიანი დგება და აგრძელებს ფინალური
ტექსტის წარმოთქმას, და თავისი პერსონაჟის გვერდიდან ცქერას - გაუცხოვებას.
ფინალი - სახელმწიფო მანქანა , ისტებლიშმენტი გარეგნულად
იცავს ბავშვებს, მშობლებს, ხალხს. მაგრამ ამ პირობით - დაცვის მომიზებებით იოლად კლავს
ნიჭიერ ”უდანაშაულო” ადამიანს. იოლად ამბობს უარს იმ ხალხზე, ვინც სხვანაირად ხედავს.
სახელმწიფოს კანონი არ ცნობს გამონაკლისს,
რადგანაც სახელმწიფო - ბალიშის კაცუნა ვერ იქნება, სახელმწიფოს ბალიშები არ ჭირდება.
სპექტაკლი ისეთ პროცესებს წარმოაჩენს, რომელშიც აღმოვჩნდით
უნებლიედ მთელი საზოგადოება ყველგან. ”მშობლების” მიერ ტრამვირებული ”ბავშვები” დღეს
ისტებლიშმენტის სადავეებს იღებენ ხელში ბალიშების გარეშე.
ლევან ხეთაგური
19-20 ნოემბერი
