ლევან ხეთაგური
რატომ აღარ მოგვწონს
დრამატული თეატრი დღეს, აქ?
ქართული თეატრით უკმაყოფილება დღეს არც თვითმოძულეობა,
თვითგვემა და არც „დრამტული თეატრის“ მიმართ უნდობლობაა.
რამოდენიმე ასეული წლის განმავლობაში დრამატულმა თეატრმა ბევრ
რამეს მეაღწია, ბევრი რამეც დაკარგა, იუდეურ-ქრისტიანულ მატრიცაზე საბოლოოდ დამკვიდრებულმა
ლოგოსის (სიტყვის ჭრილში მხოლოდ) ფეტიშიზაციით, გარკვეულწილად დაკარგა ზედროულიზაცია
და „დიდებული წარსულიდან“ პრიმიტიულ მექანიზაციაში გადავიდა. საერთაშორისო გამოცდილების
კრიზისის პარალელურად „პერიფერიული“ - ქართული თეატრის მდგომარეობა (ევროპისა და აზიის
საზღვარზე) კიდევ უფრო მძიმედ გამოიყურება, სადაც ორმოცდაათამდე სახელმწიფო თეატრი
ერთმანეთს ეპაექრება „უნიჭობასა“ და სამოქალაქო უპასუხისმგებლობაში.
როგორც კი მცირე მცდელობა ქონდა ზოგიერთ თეატრს სამოქალაქო
პოზიციის დაკავებისა მომენტალურად ირთვებოდა რეგვენი ჩინოვნიკების ზეწოლა (ფოთის თეატრის
მაგალითი), კონფლიქტები და შევიწროვება, პროფესიული „ცეხი“ კი სირაქლების პოზაში წლის
იმ თარიღს ელოდებოდა როდესაც ერთამნეთს ყველასთვის კარგად ცნობილ დაუმსახურებელ ჯილდოებს,
წოდებებს თუ პრემიებს გადასცემდნენ.
ილია ჭავჭავაძე საუკუნეზე მეტი ხნის წინ ეკითხებოდა
თავის თანადროულ საზოგადოებას - რა გითხრათ, რით გაგახაროთ?
ნიკო ლორთქიფანიზე კი ასიოდე წლის წინ მოთქვამდა, თუ
როგორ იყიდებოდა საქართველო!
შეიცვალა თუ არა რამე? წრეზე დავბრუნდით, თუ პოსტსაბჭოთა
დაავადებულმა ცნობიერებამ, შეღწეულმა ინტელექტუალებში, ხელოვანებში, პოლიტიკოსებში
და უბრალოდ საზოგადოებაში - სულიერი, ღირებულებათა უფსკრულის წინაშე დაგვაყენა!
სწორედაც რომ ღირებულებათა უფსკრულის წინაშე მყოფებმა,
იქნებ საზოგადოების გამოფხიზლება მოვახერხოთ - ოსბორნის სიტყვების დასესხებით, როგორც
განრისხებულმა თაობამ - მოვიხედოთ მრისხანების ჟამს და იქნებ გადავაფასოთ ჩვენი მდგომარეობა
დღეს.
დრამატული თეატრის კრიზისი, მის ტყუილშია, ნახევარ სიმართლეში
(როგორც სოც რეალიზმის დროს).
თუ გავიხსენებთ ათენის კომედია პოლიტიკური იყო თავისი
არსით. ძველმა ბერძნებმა კომედიით და ტრაგედიის სახით ორი პოლუსი შექმნეს - ტრაგედოა
როგორც ზედროულ პარადიგმებზე სასაუბროდ მითების საშუალებით და ამავე დროს მოსახლეობის
განწმენდისთვის (კათარზისით - მათი გამოჯამრთელება თეატრის საშუალებით) და კომედიის
როგორც საკუთარი თავის სარკეში ჩასახედად (სარკის კონცეფციას, შემდეგში თეატრი არა
ერთხელ გამოიყენებს, ხშირად უფრო მეტად ხატოვნად,
ვიდრე პრაქტიკულად, მაგრამ მას დაკარგული ექნება ხშირად ის სითამამე, რაც ათენელ-ბერძნებს
ჰქონდათ თავიანთ „პოლიტიკურ“ კომედიებში). არ გაგიკვირდეთ მაგრამ ათენელების კომედიები
პოლიტიკური თეატრის დასაწყისია პოლიტიკური თეატრის თეორიაში. აქედან იწყება დასავლური
თეატრის პასუხისმგებლობა, გაამათრახოს და დასცინოს ხელისუფლების ჟინით შეპყრობილი ადამიანები,
სულ ახსენოს მათ თმენის ვალდებულება და ის რომ ხელისუფლებაში ყოფნა ვალდებულებებია
და არა უფლებები. როგორ ებრძოდნენ დემოკრატიული აკვანის ამ საფუძველს საუკუნეების განმავლობაში
მონარქები, სულიერი ლიდერები, პოლიტიკოსები და ა.შ. ლეგენდების მიხედვით ათენელ პოლიტიკოსებს
არც მკვლეელბის დაქირზვებაზე უთქვამთ უარი, რომ კომედიების სასტიკი, დაცინვის ავტორები
მოეკლათ ან დაეშინებინათ.
ისტორიამ ათენის კომედიოგრაფების ფუნქციები სხვადასხვანაიარად
გადაანაწილა და დღეს ამ „საზოგადოებრივ მოვალეობებს“ თანამრად ინაწილებენ ჟურნალისტებიც
და ოპოციონერებიც (როგორც უნივერსალური ბალანსისთვის აუცილებელი მოთამაშეები და არა
მმართველი-დროებით გამარჯვებული პოლიტიკოსების მხრიდან მარგინალიზირებული მხარე). მაგრამ
ხელოვანებისთვის, როგორც საზოგადოების „კრეატიული“ ნაწილის ინტელექტუალებისთვის (რასაც
ფსევდო ქრისტიანულმა რუსეთმა რატომღაც ინტელიგენცია შეარქვა მაშინ, როდესაც დასავლურ
ცივილიზაციაში ეს უბრალოდ „ინტელექტუალები“ იყვნენ) არასდროს არ ჩამოურთმევია - მოვალეობა
და ვალდებულება იყოს მუდმივად ოპოზიციონერი როგორც საზოგადოების კეთილდღეობის, სინდისის
და ღირებულებათა სისტემის დამცველი; ხელოვანები ვალდებულნი არიან ზნეობრივი კანონების
დამცველნი, ადვოკატები იყვნენ. და როცა ამ ფუნქციას კარგავენ იქ იწყება უბედურების
დასაწყისი და არ დაგვეზაროს ამ შეკითხვის დასმაც - რა გითხრათ , რით გაგახაროთ.
1970 -იან წლებში, როდესაც რობერტ სტურუამ ბრეხტის „კავკასიური
ცარცის წრე“ განახორციელა (სხვათა შორის პიესაში / რომელიც დაიწერა 1945 წელს და დაიბეჭდა
1948 წელს/, რაც სოციალისტურ კოლმეურნეობაში მომხდარი ამბავის შესახებ იყო). სპექტაკლში აზდაკის ზონგი გახადა
წარმოდგენის კულმინაციად და ჩემის აზრით განაჩენი საბჭოთა კავშირის სისტემისთვის, რეჟიმისთვის
ტექსტით:
|
ასე იყო ბერტოლტ ბრეხტთან:
|
ასე იყო რობერტ სტურუასთან სპექტაკლში:
|
|
აზდაკის მონოლოგი.
კაცებს აღარ გვაქვს ძარღვებში სისხლი,
ჩვენ ქალებს რძე და ცრემლი დაუშრათ.
სანთლის დანთებით ვმალავთ ჩვენს სირცხვილს?!
დაუშვებელი,ვცდილობთ,დავუშვათ?
ტლუმ გაიხარა,თავის თავს ვერ სცნობს მეორე ტლუში,
არისტოკრატი შეშინებული და პირმყრალია.
პატრიოტები ერთი მეორეს ესვრიან ზურგში,
ყველა მეორე გენერალია...
უსუსურები გამეფებულან და უვიცები.
გადახდილია ფული ტყვიებში,
ფული სიკვდილში გადახდილია.
მათხოვარი სთხოვს ხურდას მათხოვარს
და საფლავები კვლავ გათხრილია.
ჩემი ქვეყანა,გადაფლეთილი,
გაძარცული დამწვარი ყანა...
ასე არ არის, ხალხნო?
ასე არ არის, განა?
აი,ამიტომ აღარ აქვთ ჩვენს კაცებს ძარღვებში სისხლი,
აი,ამიტომ რძე და ცრემლი დაუშრათ ქალებს.
|
რატომ ჩვენ კაცებს აღარ აქვთ
ძარღვებში სისხლი
ჩვენს ქალებს ცრემლი რატომ დაუშრათ
და რატომ შერჩათ სისხლი სასაფლაოზე
მიდევნილ ხბორებს
ცრემლი კი მხოლოდ ნაპირას მდგარ
ტირიფებს შერჩათ
/მისამღერი - რამაზ ჩხიკვაძის მიერ შეთხზულ ენაზე/
სამდივნოები გაჭედილია,
ჩინოვნიკები ლამისაა ქუჩაში დასხდნენ
თავადები სუფრას უსხედან, ჩვენს
კაცებს კი სისხლის საღვრელად ერეკებიან
ვინც თვლა არ იცის ოთხამდე კარგად,
რვა კერძსა ჰყლაპავს
რატომ?
/მისამღერი - რამაზ ჩხიკვაძის მიერ შეთხზულ ენაზე/
სწორე ამიტომ დაშრომია ჩვენს კაცებს სისხლი
სწორედ ამიტომ დაშრობია ჩვენს ქალებს ცრემლი
|
რა მიკრო ამბავს უმღერდა ამ კულმინაციური ზონგით ბრეხტი და სტურუა?
- იოლი მისახვედრია. ამ სცენის საყურებლად არაერთხელ მისული ქართველი მაყურებელი, რომელიც
მთელი წარმოდგენის განმავლობაში ელოდა ამის მოსმენას, რაც ოვაციებით სრულდებოდა, თანაც
არაერთხელ. ეს მაყურებლის ჩუმი პროტესტი იყო საბჭოთა კავშირის მიმართ. თეატრი დიდ სტიმულს
აძლევდა მოქალაქეებს, ცვლიდა და აყალიბებდა მის „ანტისაბჭოთა“ ცნობიერებას.
ბრეხტის მიერ „შეთხზულ საქართველოში“ (ისევე როგორც
მაგალითად გოლდონის ან გოცის „საქართველოს“ და ჩინეთის ზღაპრებში), შორეულ ისტორიაში
უსამართლო ბატონების/ჩინოვნიკების/მთავრების და მოსამართლეების წინააღმდეგ აჯანყებას
ეძღვნებოდა - ხალხის მოთმინების ფიალა აივსო, ომებმა და არასწორმა სახელმწიფო მართვამ,
მთავრების ერთმანეთში შუღლმა ისინი/მოსახლეობა/ხალხი გააღატაკა და შიმშილამდე მიიყვანა,
ქვეყანა დაასუსტა - მოსახლეობის მოთმინების ფიალა აივსო! მოსახლეობა აჯანყდა მთავრების
ნაწილი გაიქცა /ზოგის ოჯახი კი ისე გაიქცა რომ საკუთარი ჩვილიც კი დარჩათ/, ნაწილი
მოსამართლეებთან ერთად ჩამოახრჩეს და ახლა ჯარისკაცების/რევოლუციონერების ხელში გადასული
ძალაუფლების დროს ისინი ახალ მოსამართლედ აირჩევენ უკვე წინასწარ ცნობილ „ავაზაკს“,
მაგრამ „ბრძენ“ გაქნილ აზდაკს, რადგანაც თუკი ყველა მოსამართლე ადრე თუ გვიან მექრთამე,
თაღლითი და ავაზაკი ხდება, თავიდანვე ავაზაკი ავირჩიოთო!
და არაერთხელ გამეორებული ფრაზით - ომი დამთავრდა, მშვიდობის
გეშინოდეთ ხალხო“, პერიოდულად კი ბაზრობა-კარნავალის მოწყობით, წამყვანის სიმღერა/ზონგით,
„იყიდეთ, იყიდეთ, რამე“, რაც ებრაულ-ქრისტიანულ მატრიცის ნარატივით/ლოგოსით - შეხსენება
იყო, იქნებ რამე მაინც შეიმეცნოთო, გაიგოთო! სპექტაკლი აუდიტორიის გამოღვიძებას ცდილობდა
„საბჭოთა ძილიდან“!
როგორი ახალგაზრდები და თამამები ვიყავით!?
აი დღეს სულ ამაზე ვფიქრობ, ან იმათ რა დაემართათ ვისაც
ადრე არ ეშინოდათ სიმართლე ეთქვათ, ან ახლებს რა არ დაემართათ, რომ მათ დაბრმავებას
დამუნჯებაც მოჰყვა.
რაღა უნდა მოხდეს რომ გამოფხიზლდნენ და ფსევდო თეატრის
მაგივრად, პასუხისმგებლიანი ხელოვნების შექმნა დაიწყონ.
მაშ რაა მოქალაქეობა და საკუთარი ქვეყნის, სამშობლოს
მსახურება?, ყოველგვარი პათეტიკის გარეშე. როგორ უნდა თანაუგრძნოს ხელოვნებამ (ინტელექტუალებმა)
თავის თანამოქალაქეებს?
ამბავი ერთი
- ხელისუფლებაზე:
მეორე მსოფლიო ომის დროს ინგლისის სამეფო კარი ზამთარში
ბუხარს არ ანთებდა, მოსახლეობას ცივა და უხერხულია სასახლიდან ცეცხლის კვამლი ავიდესო!
ამბავი ორი -
მოსახლეობაზე:
მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ დანგრეულ გაპარტახებულ, ომში
წაგებულ გერმანიაში რურის მაღაროელები, ბერლინის თეატრებს/მსახიობებს ნახშირს უგზავნიდნენ
გასათბობად, მათ სანაცვლოდ მათთვის თეატრალური წარმოდგენები რომ გაემართათ.
ამბები შეიძლება კიდევ მრავლად იყოს, მაგრამ ხელოვანის
ღირსების საკითხი საკუთარი ქვეყნის მიმართ დროთა მანძილზე იყო ლაკმუსი, პასუხისმგებლობა
და ა.შ.
ვიფიქროთ ხანდახან,
რას ნიშნავს და რა არის დასავლური ფასეულობები პრაქტიკაში.
ევრო კავშირში
ქვეყნები თავისი ღირებულებების და ფასეულობების გამო შედიან.
ჩემს ერთერთ ახალ წერილში კულტურის პოლიტიკის შესახებ
უკვე ვწერდი:
„რატომ აღარ ჭირდებათ
ხელოვნება/კულტურა საქართველოში?
იმიტომ რომ ხელოვნებას
უკვე დიდი ხანია აღარ ჭირდება საზოგადოება, თავისი ტკივილით და პრობლემებით. საერთოდ
არ ფიქრობს მაყურებელზე, საკუთარ თანამოქალაქეებზე.
საეჭვო რეპუტაციის
ქართველი ე.წ. ხელოვანთა ერთი ნაწილი პოზებში მყოფი ერთი კლასიკოსიდან მეორე კლასიკოსზე
მიმდგარი - მაშინ, როდესაც გაქცეულია თავისი
ხალხის და ქვეყნის პრობლემებისგან.
გაუთავებელი მატრაბაზობა,
პროვიციალიზმი და პრიმიტივიზმი გვაჩვენებს რომ გადის წლები და ჩვენი ხელოვნება ვერ
პასუხობს ჩვენს წაგებულ თუ მოგებულ ომებს, კონფლიქტებს, ოკუპაციას, ახალგაზრდების მკვლელობას,
დანაშაულს და დაუსჯელ დამნაშავეებს, ჩვენი ცხოვრების და სიცოცხლის ქურდებს - არაფერზე
და ვერაფერზე ვერ საუბრობს, ვერ რეაგირებს იმიტომ, რომ ყველა ნაწარმოებში (მათ მიერ
შემოთავაზებულ) სიყალბე მოედინება უმრავლეს შემთხვევაში...
როგორი სირცვილი და სამწუხაროა!
ყველა თაობა ერთამანეთს
ეჯიბრება „პირუტყვობაში“- პრობლემების მიმართ მდუმარებაში, ჩინოვნიკები კი არაფრის
კეთებით ჩვენი სიცოცხლის წლების ქურდობაში.
და ამის შემდეგ
როგორ დავარწმუნოთ საზოგადოება ხელოვნების/კულტურის დაფინასების აუცილებლობაში?
50-ზე მეტი თეატრი
მცირე გამონაკლისის გარდა ერთი და იგივე ფერხულშია ჩართული, უნიჭო კანონი თეატრზე
(რომელზეც დღემდე პასუხს არავინ აგებს); პრობლემების მქონე როგორც არტისტული ასევე
სამენეჯმენტო ლიდერშიფის თვალსაზრისით. იქნებ ყველგან ერთდროულად უნდა შეიცვალოს ყველა?
მაგრამ იმიტომ
კლავენ ახალგაზრდებს, ქურდობენ, დანაშაულს ჩადიან და არ ისჯებიან და არ სჯიან, რადგანაც
საზოგადოების ღირებულებათა სისტემა მოშლილია და ხელოვნება/კულტურა არ იღებს თავის თავზე
არანაირ პასუხისმგებლობას მოაბრუნოს საზოგადოება ღირებულებებისკენ.
ჩემთვის პასუხისმგებლობის
დიდი წილი განათლების სისტემაზე და კულტურის პასიურობაზე მოდის. ჩვენ თვითონ უნდა გამოვასწოროთ
ჩვენი მდგომარეობა, ჩვენი პასუხისმგებლობის ზრდით. არანაირი რეაქცია კულტურის და საგანმანათლებლო
ორგანიზაციებისგან (მოჩვენებითი, ფორმალური აღშფოთებაც კი), არაფერს ვამბობ სპორტულ
ფედერაციებზე, რომლებიც სხვათაშორის ასევე გადამხდელთა გადასახადებით ფინანსდებიან,
რაც სრულიად გაუგებარია, რატომ არაა მოქალაქეთა და გადამხდელთა ნებაყოფლობით შემოწირულობებზე?
გაუმართლებელია
ხელოვანთა უმოქმედობა, კონფორმიზმის დღევანდელი ხარისხი, გაუერთიანებლობა ზნეობრიობის
დასაცავად. დაუსჯელობაზე და კანონის აუსრულებლობაზე ხელოვანთა დღევანდელი „მდუმარება“ სამწუხაროდ მის საჭიროებას ანულებს
საზოგადოების თვალში.“ //წყარო: http://www.words.com.ge ლევან ხეთაგური - კულტურის პოლიტიკის კრიზისი//
შექსპირი გამახსენდა,
გენიალური თეატრალი, რომელიც ყოველთვის თანამედროვედ რჩება, მაგრამ ამჯერად გამახსენდა
ის დრო, როდესაც მას თავისი ორიგინალური ტექსტით კი არ დგამდნენ არამედ დიდ გადამუშავებას,
გადაკეთებას სთავაზობდნენ მაყურებელს, იმისთვის რომ მისი დღეს კლასიკური, მაშინ კი
„მოძველებული“ ტექსტი გაეთანამედროვებინათ. ასეთი გადაკეთებების, მრავალი მაგალითი
შემოგვინახა ისტორიამ მე მხოლოდ ერთზე შევჩერდები. შექსპირის „ტიმონ ათენელის“ ტომას
შედველის გადაკეთებულ ვარიანტზე. შექსპირის ამ პიესის დადგმაც კი არ მახსოვს ქართულ თეატრში, მაგრამ
17-ე საუკუნეში, რეფორმაციის შემდეგ ბრიტანეთში შექმნილი შექსპირის ადაპტაცია, ჩემთვის
საინტერესო აღმოჩნდა თავისი სითამამის გამო.
მინდა ეს ამბავიც მოგიყვეთ:
ინგლისის რესტავრაციის
თეატრის პერიოდში როდესაც ბრიტანული აღორძინება უკვე დასრულებული იყო, ხოლო კლასიციზმი
პროცესში (ანუ დრამატული თეატრი), შექსპირის თითქმის მხოლოდ გადაკეთებული პიესები იდგმებოდა.
სადაც გამწვავდა არსებული პოლიტიკური სურათის ჩვენება.
ვიხსენებ - „ტიმონ
ათენელს“ (1678),- შედველის გადამუშავებით
/ Shadwell Th. The History of Timon of Athens, the man-hater (corrected from
Shakespeare) In collection of the best English plays chosen of all the best
Authors, vol. 6, London 1722/ -
ტომას შედველის
ამ პიესის სრული სახელწოდებაა „ტიმონ ათონელის კაცთ-მოძულის ამბავი“ (Th. Shadwell
“The History of Timon Athens, the man-hater”).
„ტიმონ ათენელი“, პიესა
რომელიც სარგებლობდა ინგლისის სამეფო კარის დიდი ყურადღებით; ქონდა არა ერთი სასცენო
წარმატება, ცენტრალურად იქცა არა ტიმონის სულიერი
დრამა, არამედ რწმენის დაკარგვა მეგობრობაში, ადამიანის დრამა, ვინც განიცადა
უსამართლობა და უმადურობა ძალაუფლების მქონე მომხვეჭელობის.
თემის ასეთი სახით
ტრანსფორმაცია მიიღწეოდა ტრაგედიის ძირითადი პერსონაჟების ხასიათების შეცვლით, სიუჟეტის
ერთეულებით, შექსპირთან ტიმონის მიმართ არამადლიერები იყვნენ მისი პირადი მეგობრები
(მოქმედ პირთა სიაში ისინი მოიხსენიებიან ან „მლიქვნელებად“ ანდა „ტიმონის ცრუ მეგობრებად“),
შედველის გადამუშავებით ისინი გადაიქცნენ ათენელ სენატორებად.
ტომას შედველის
ტრაგედიის სიუჟეტი აგებულია შემდეგნაირად: ტიმონმა ადრე ათენს გაუწია შეუფასებელი სამსახური
და ამიტომაც სარგებლობს ათენელების საყოველთაო პატივისცემით. სენატი და სენატორები
გამოხატავენ თავის პატივისცემას და სიყვარულს, მაგრამ მანამდე სანამ ტიმონი ასაჩუქრებს
მათ ძვირფასი საჩუქრებით, უწევს ფინანსურ დახმარებას; როგორც კი მისი კეთილდღეობა შეირყევა,
სენატი ივიწყებს ტიმონის ყოველგვარ დამსახურებას და უარს ეუბნება დახმარებაზე, რისი
აღმოჩენაც ძალიან იოლად შეეძლოთ. შეურაცყოფილი, გაურკვევლობაში მყოფი ტიმონი ტოვებს
ათენს.
შექსპირისთვის
ხალხის/ბრბოს/პლებსის უმადურობის, ღალატის, ანგარებიანობის, გაუტანლობის და ა.შ. ნეგატიური
და უარყოფითი თვისებების ჩვენება დამახასიათებელია პიესიდან პიესაში, რაც მის მიერ
სამყაროს ტრაგიკულ აღქმას აძლიერებს.
თავის განმარტოებაში
ყოფნის დროს იგი პოულობს ოქროს/განძს. არ ათხოვა რა ყური თავისი საყვარლის - ევანდის
რჩევას, რომელსაც განსაცდელის ჟამსაც კი არ მიუტოვებია იგი:“... ჩამარხე ოქრო კვლავ
მიწაში. მანამ სანამ მას მიწაში ძინავს, ის
არ დათესავს სიბოროტეს“. იგი ატყობინებს სენატს
თავის სიახლეზე, მოძიებულ განძზე, მაგრამ აფრთხილებს, რომ სენატორებს არაფერს მისცემს;
მაშინ სენატორები თავად ეახლებიან მას, თაღლითურად არწმუნებენ მას თავიანთ სიყვარულში,
უკან პატიჟებენ მას ათენში, ისინი სთხოვენ განძის ნაწილი გადასცეს საჩუქრად ხაზინას,
რათა ის დაეხმაროს ათენს ალკივიადისთან ომის
დროს ბრძოლაში. „ჩემო საყვარელო ქვეყანა - ამბობს ტიმონი, - მე უარს ვამბობ შენზე ამ
საქმეში... მსურს დაგეხმარო უფრო ქმედით საქმეში/ქმედითად. დაე მთელი სენატი გამომეცხადოს
აქ, და მე მას ვასწავლი“. „როგორ“ - კითხულობენ სენატორები. „მე მივუთითებ მათ ისეთ
ხეებზე, რომელზეც მათთვის მოსახერხებელი იქნება თავის ჩამოხრჩობა“. სენატორები გაცოფებულები
არიან: „მასზე დაყრდნობა მეტი აღარ შეიძლება... ის უნდა სიკვდილით დაისაჯოს. მაგრამ
მანამ, ჩვენ ხალხი უნდა გამოვუგზავნოთ ათენიდან,
ვინც წამების საშუალებით ათქმევინებს მას, სად მალავს განძს...“
შედველი მთელი
პიესის განმავლობაში აკეთებს პირდაპირ კავშირებს თანადროულ ინგლისთან, აძლიერებს, ამწვავებს
გადამუშავებას, რაც უფრო მეტ ადგილს იკავებს, ვიდრე ითხოვს ამას სიუჟეტი, დიდი ყურადღება
დაუთმო პოლიტიკურ მსჯელობა-განსჯას. სხვადასხვა პერსონაჟების მიერ შემოტანილია რეპლიკები,
რაც პირდაპირ შეიძლებოდა მიგვეწერა ინგლისის პოლიტიკური მოვლენებისადმი იმ წლებში,
თუმცა როგორც შექსპირის ორიგინალში მოქმედების ადგილად რჩებოდა კვლავ ანტიკური საბერძნეთი.
ათენელი სენატორები ძალიან ჩამოგავდნენ ინგლისელ პარლამენტარებს. რომლებიც მთელი ძალით ცდილობდნენ მეფე და მისი მომხრენი გაეშავებინათ,
ხოლო ფილოსოფოსი აპემანტოსი ორიგინალში (შექსპირთან) განასახიერებდა შეურიგებლობას
სამყაროსთან და მის კანონებთან, შედველთან კი მთელი მისი უკმაყოფილობა გადატანილი იყო
მხოლოდ ცუდ მთავრობაზე, რომლის სათავეშიც იყო სახალხო კრება, რასაც იგი „ყაჩაღების
თავყრილობად“ იხსენიებდა.
ალკივიადისი შედველის
გადაკეთებულ ვერსიაში განასახიერებდა რა“გონიერი მონარქის“ იდეას (კლასიციზმის ფორმულა),
რომელიც მოწოდებული იყო დაებრუნებინა ათენისთვის წინანდელი კეთილდღეობა, შემდეგ სიტყვებს
წარმოთქვამს: „ო, რესპუბლიკის მდაბალო სულო... ერთი ტირანი ჯობია ოთხას ტირანს“ (მხედველობაში
ქონდ ინგლისის პარლამენტის წევრები), ანდა „... ყველაზე უმსგავსო მეფესაც კი შერცხვებოდა,
ეკეთებინა ის, რასაც ისინი აკეთებენ...“ (ანუ პარლამენტის წევრები). „... არ მეგონა,
როდესაც ძალაუფლება გამოვგლიჯე მდაბიოთ და გადმოგეცით თქვენ (ანუ სენატორებს), რომ
თქვენ უარსი აღმოჩნდებით, ვიდრე ისინი...“
ვერ ვიმსჯელებთ
ავტორის ისტორიული ხედვის პროგრესულობაზე, მაგრამ ის ცდილობდა თავისი დროის სინამდვილე
დაეხატა (ვერც პოლიტიკურ კონიუქტურას ვერ გამოვრიცხავთ).
დევნილობიდან
დაბრუნების შემდეგ და თავისი უფლების აღდგენით, ალკივიადისი ჩაანაცვლებს საზიზღარ სენატორებს
და თავად ხდება მბრძანებელი. ფინალში გამარჯვებული ჯარით შემოსული ათენში, დიდ სახალხო
სცენაში ის ამბობს: „... მოვედი რათა გაგანთავისუფლოთ, ათენის კეთილო, მოქალაქენო,
ოთხასი ტირანის საზიზღარი მმართველობისგან... მართავდნენ რა სახელმწიფოს, ისინი ჩადიოდნენ
იმდენ უსინდისო საქციელს, თქვენ კი იძულებული იყავით ჩუმად გეტანჯათ... როდესაც ერთეულები
მართავენ ხალხს, ისინი მას მართავენ საკუთარი თავისთვის და საკუთარი გამორჩენისთვის,
და არა თავისი ხალხისთვის ... მხოლოდ ის სახელმწიფო, რომელიც ეყრდნობა ხალხს - ასრულებდა
ის დემაგოგიურად - მიიყვანს ქვეყანის აყვავებისკენ... და მე გპირდებით, რომ შევქმენი
ასეთ სახელმწიფოს“. ცოტა წინააღმდეგობრივია ხალხზე დაყრდნობა მართვისას მონარქის მხრიდან,
მაგრამ...
ჩემთვის ვფიქრობ
რა ხდება ასეთი დღევანდელ ჩვენს თეატრში, ამდენი კონფორმისტი, თუ უპასუხისმგებლო ადამიანი,
როგორ შეიკრიბა ერთად: საბჭოთა გადმონაშთია, თუ რაიმე ახალი ჰიბრიდი?
ნუთუ ჩვენი თეატრი
მშიშარა კონფორმისტია, რომელიც ვერ ბედავს, ვერ ხედავს, არა აქვს სითამამე, რომ ან
ისტორია ბოლომდე გაათანამედროვოს ან უბრალოდ თანამედროვე პრობლემებზე ისაუბროს.
ტყუილად აშინებენ
ერთმანეთს, რომ თანამედროვე პრობლემებზე საუბარი თითქოს პოლიტიკა იყოს. ჩვენს გარშემო
არსებული უბედურება თუ უკანონობა, ვერ იქნება ახსნილი პოლიტიკური სიმპატია - ანთიპატიით.
ჩვენს გარშემო არსებული რეალობა ჩვენი ცხოვრებაა.
სიმართლის საუბარი
ხელოვნების მოვალეობა - პასუხისმგებლობაა და არ პოლიტიკაში ჩარევა. და თუ ვინმე ამას
პოლიტიკურ ჩარევად აღიარებს, ესეც ჩვენი უფლებაა!
თუკი შედველის
ვერსიის თხრობას გავაგრძელებთ... შედველმა აპპემანტიასი იმ ფიგურად აქცია, რომელიც
უმოწყალოდ ლანძღავდა მხოლოდ ათენის მთავრობას (მაშინ, როდესაც შექსპირთან მისი პერსონაჟი
გამოხატავდა მსოფლიო/სამყაროს და მისი კანონების მიუღებლობაზე): „...სახელმწიფო დამნაშავეა
ძალაუფლების ბოროტად გამოყენებაში, რომელსაც ვერ შევეგუებოდი. ის ნიშნავს მოსამართლეებს,
რომელნიც უუნარონი არიან სამართლის აღსრულებაში, მდივნები, რომლებმაც წერა არ იციან,
გენერლები, რომლებსაც ბრძოლის უნარი არა აქვთ, ელჩები, რომლებიც ორ სიტყვას ვერ აბამენ
ერთმანეთს. ის ნიშნავს ბრიყვებს/რეგვენებს მინისტრების პოსტებზე და ისინი მართავენ
როგორც უნდათ, ხოლო ჭკვიანები და საქმიანი ადამიანები იძულებულნი არიან უცქირონ, თუ
როგორ ყიდიან საკუთარ ქვეყნას ქრთამების ხარჯზე, არამედ სენატორებს /პარლამენტარებს/
იმისთვის, რომ ასე მართავენ ქვეყანას, ადამიანები
ცარიელი თავებით და უგულოდ, აღსავსენი შიშით. მათ ეშინიათ ნებისმიერი კრიტიკის, იმიტომ,
რომ სუსტნი არიან და უსუსურნი“ (როგორ გავს ბრეხტის ტექსტი, რამოდენიმე ასეული წლის
შემდეგ, ნუთუ სულ ერთი და იგივეა). ამის შესახებ აპემანტიასს ერთერთი სენატორი პასუხობს:
„მაშ კარგი, მოფილოსოფოსო ნაძირალავ, ჩვენ გაგისწორდებით და გაიძულებთ იცახცახო...“
არც ეს გახსენებთ რაიმეს?
ცდილობდა რა დაეკმაყოფილებინა
თავისი დროის გამოყენება შედველმა გაართულა სიუჟეტი მასში სასიყვარულო ინტრიგის შეტანით.
მის გადამუშავებაში ტიმონს ჰყავს საცოლე - ერთერთი სენატორის ქალიშვილი. ის არაფრით
განსხვავდებოდა მამა სენატორისგან, ის უწილადებს ტიმონს სიყვარულს მანამ, სანამ ის
მდიდარია, და მას მიატოვებს ალკივიადისის გამო, რომლის საცოლეც იყო, ათენიდან მის გაძევებამდე,
ხოლო როცა გაიგებს, რომ ტიმონმა განძი იპოვა, მას სურს მასთან შერიგება, და მას ჯერ
ტიმონი აძევებს, შემდეგ კი ალკივიადისი, როდესაც იგი გამარჯვებული ბრუნდება ათენში.
პიესაში მოქმედებს
მეორე ქალიც - ევანდა, ტიმონის საყვარელი. მხოლოდ იგი რჩება მისი ერთგული, მაშინაც
კი როდესაც იგი გაკოტრდება. იგი ყიდის სასახლეს და ძვირფასეულობას, რაც ოდესღაც ტიმონმა
აჩუქა მას, და მასთან მიაქვს გაყიდვის შემდეგ მიღებული თანხა, რათა მას შეძლებოდა თავისი
ვალების გასტუმრება. როდესაც ტიმონი უარს ეუბნება ამ მსხვერპლის მიღებაზე თან ეუბნება,
რომ აღრ აპირებს ათენში დაბრუნებას, ის პასუხობს, რომ მასთან ერთად გაიზიარებს ყველა
გასაჭირს და მასთან რჩება მის გამოქვაბულში. ხოლო როდესაც ტიმონი ღებულობს საწამლავს
და კვდება, ევანდაც მასთან ერთად იკლავს თავს.
პიესის სანახაობრივი
მხარის დამუშავებისას შედველს სპექტაკლში შეაქვს დიდი დივერტისმენტი, რაც „ნიღბის“
ფორმით იყო დადგმული. სადილის დროს ტიმონთან (პირველი აქტი) სტუმრების გასართობად ჩნდებიან
ნიღბები. მწყემსი გოგო და ბიჭები, ნიმფები, ბახუსი, კუპიდონი და სხვა პერსონაჟები.
ისინი ცეკვავენ, მღერიან, ერევიან პიესის მოქმედებაში, ესაუბრებიან სტუმრებს (თითქოსდა
ემერსიული თეატრი ყოფილიყოს), დასასრულს კი ჰიმნს უმღერიან სიყვარულს და ღვინოს. აბა
ასე ბოლომდე ვერ დაამძიმებდნენ მაყურებელს, ცოტა უნდა გაართონ კიდევაც.
პიესა სრულდება
ათენში ალკივიადისის შემოსვლით. ის თავის ხელში იღებს უმაღლეს მმართველობას, და მისი
სახით ბოლოს და ბოლოს ხორციელდება ერთპიროვნული „გონიერი“ მონარქის მმართველობა. ხალხი
ყვირილით, შეძახილებით „თავისუფლება, თავისუფლება, თავისუფლება“, ესალმებიან, ეგებებიან
მას. ასეთი იყო მეფისთვის სასურველი პოლიტიკური იდეალების და იდეების პროპაგანდა.
ვინ იყო ტომას შედვილი (დაახლ. 1642 –1692) - ცალსახაა რომ როგორც კლასიციზმის ერთერთი წარმომადგენელი
რეფორმაციის პერიოდის ავტორი, ალბათ მონარქისტიც, რომელიც ყველაფრის პრობლემას მხოლოდ
მაშინდელ პარლამენტარებში ხედავს, მაგრამ ის ქვეყნის მდგომარეობის მწარე სინამდვილეზე
საუბრობს, რომელშიც პარლამენტი ისევე ცუდად მართავს როგორც მონარქი. მისი ბიოგრაფიიდან
გამომდინარე დრაიდენთან ჯერ მეგობრობით და მერე ქიშპობით, შეიძლება იგი კარიერისტადაც
კი აღვიქვათ... და მიუხედავად ამისა, ცენზურისა, შესაძლებელი სასჯელისა, თავისი ქვეყნის
პრობლემები და ხალხის ტკივილი არ დამალა. ისაუბრა უმწვავესად. მანაც კი გაბედა და თუნდაც
საკუთარ თავთან და ისტორიასთან მოიხადა ბრიტანეთის დემოკრატიული-საპარლამენტო იმპერიის
მოქალაქის ვალი.
დასავლური ცივილიზაციის
აკვნად - ათენის დემოკრატიიდან მოყოლებული (რომის რესპუბლიკის და ბნელი შუასაუკუნეების,
აბსოლუტიზმისა და ევროპული ქვეყნების მონარქიული თუ არამონარქიული პარლამენტების ჩათვლით)
თეატრი, ხელოვნება შეძლებისდაგვარად ყოველთვის დასცინოდა და აქილიკებდა რეგვენ, ბრიყვ,
კორუმპირებულ - სენატორებს, პარლამენტარებს, სხვადასხვა ტიპის, როგორც კანონმდებლებს
ასევე ჩინოვნიკებს, სხვადასხვა ტიპის ბიუროკრატებს. ეს იყო ინტელექტუალთა და „ჩინოვნიკთა“
სახელმწიფო ან გადამხდელთა ფულის მომპარავთა შორის ჭიდილი, რაც ითვლის საუკუნეებს,
ათასწლეულებს. თავისუფალი, თუ დაკაბალებული მოქალაქეები და ხელოვანები იბრძოდნენ სამართლიანობისთვის!
სამართლიანობისთვის
ბრძოლაში თეატრი, აშუღები, მოხეტიალე მსახიობები და ინტელექტუალები თავისუფალი აზრის
„მსახურები“ ხშირად საზოგადოების სინდისის ფუნქციას ასრულებენ, საზოგადოებაში არსებული
მანკიერებების, კანონდარღვევების და ათასი უბედურებების მხილებით.
რამდენ ადამიანს
- თავისუფლად მოაზროვნეს მიუსაჯეს სიკვდილი, ათასი წამება-სასჯელი იმისთვის, რომ გაეჩერებინათ/შეეჩერებინათ,
ამ კუთხით რომ შევხედოთ იესოც იმ დროის ისტებლიშმენტმა სიმართლის, ხელისუფლების კრიტიკისთვის
აცვა ჯვარს.
თეატრი ათასწლეულების
განმავლობაში იყო ყველაზე მასიური „რუპორი“ საშუალება თავისუფალი აზრის, კრიტიკის გამოხატავად
და მოქალაქეებზე გადასაცემად.
იმიტომ, რომ ყველაზე
დიდ აუდიტორიასთან ქონდა წვდომის უფლება და საშუალება, მანამ სანამ მოსახლეობათა უმრავლესობას
ეცოდინებოდა წერა-კითხვა, ექნებოდა წვდომა ბეჭდვით ინფორმაციაზე ანდა ნებისმიერი სახით
მასობრივ ინფორმაციებზე / XIX-XX
საუკუნეებამდე პრაქტიკულად/. ეს გარემოებაც თეატრს ისეთ პასუხისმგებლობას
ანიჭებდა „სამოქალაქო საზოგადოების“ მოქალაქეების ან უბრალოდ ხალხის წინაშე, როგორც
ათასწლეულები ვერცერთი ფორმა ვერ თავსებდა, ამიტომაც ერთ დღეში, ერთი ხელის მოსმით
უარი თქვას ამ ტიპის პასუხისმგებლობებზე თითქმის
შეუძლებელი იქნება, თუ გავითვალისწინებთ
, რომ მსოფლიოს დიდ ნაწილში (აფრიკა, ინდოეთი, ლათინური ამერიკა და სხვა) იგი კვლავ
ერთერთია ამ ფუნქციით.
ამბობს დღევანდელი თეატრი, ინტელექტუალი იმას რასაც ხედავს, იმას რასაც
ჩვენ გარშემო აკეთებენ? ამბობს თუ არა იმას რაც უნდა თქვას, ამბობს იმასაც თუ არა რასაც
ხედავს და ევალება?
რას იტყოდა ან
იზამდა დღეს სტურუა, შეასრულებინებდა თავის რომელიმე მსახიობს იგივე ზონგს, რისი მღერაც
აზდაკმა წინა საუკუნის 70 -იან წლებში დაიწყო
და რამოდენიმე ათეული წლის შემდეგ შეწყვიტა, თუ...?
ოქტომბერი, 2020
